Zaden verzamelen: een avontuurlijke uitdaging

Voor sommige plantensoorten is een levende collectie namelijk niet geschikt, bijvoorbeeld omdat ze niet goed groeien op de locatie van de genenbank. Andere soorten worden bedreigd door ziektes, waardoor verlies van materiaal dreigt. De back-up zadencollectie is belangrijk om de genetische diversiteit veilig te stellen voor de toekomst. Als autochtone genenbronnen van boom- of struiksoorten compleet verloren dreigen te gaan kan het zaadmateriaal gebruikt worden voor herstel en herintroductie van populaties.

Uitdagingen

'Voor de zadencollectie van Nederlandse boom- en struiksoorten verzamelen we vaak materiaal van zeldzame soorten,' zegt Heleen de Jonge, onderzoeker genetische bronnen bomen en struiken bij het CGN. 'De beschikbare informatie over de timing van zaadzetting en rijpheid is soms zeer beperkt. Waarneming.nl is een goeie bron van foto’s en fenologie, maar mensen maken vaker foto’s van de kleurrijke, opvallende bloemen, dan van de bruine, onopvallende zaden. Ook beheerders letten over het algemeen niet op de zaden, omdat dat vaak voor het beheer niet echt van belang is. Hierdoor komt het wel eens voor dat we van tevoren niet weten wanneer het zaad van een soort rijp gaat zijn, zeker als we zelf nog geen ervaring hebben opgedaan met deze soort. Dit jaar was dat het geval bij lavendelheide (Andromeda polifolia).'

Een overwachte veldsituatie

'Op basis van foto’s op waarneming.nl en informatie uit de Floron Verspreidingsatlas hadden we ingeschat dat de lavendelheide normaal gesproken in bloei staat van april tot juni, met het hoogtepunt van de zaadzetting ergens tussen mei en juli. We wisten dat 2024 een uitzonderlijk nat en koud jaar was geweest tot nu toe, dus we verwachtten dat de zaadzetting waarschijnlijk tot 2 maanden vertraagd zou zijn. Halverwege juli bezochten we de populatie in het Wierdense Veld. Na een avontuurlijke speurtocht door het zeer natte gebied (afbeelding 2) vonden we de planten volop in bloei (afbeelding 1). Heel mooi, maar dus geen zaden. Ondanks dat we die dag niets hebben kunnen verzamelen zijn we er wel wijzer van geworden; volgende keer komen we uitgerust met waadpakken en een verrekijker!'

Lavendelheide

Afbeelding 1: Lavendelheide in bloei en in knop (foto door Elizabeth Binsbergen)

Afbeelding 2: Lavendelheide in het natte Wierdense Veld (foto door Heleen de Jonge)

Poging 2: dit keer mét waadpak

'Nadat we in oktober een eerste verzamelmissie in het beter begaanbare Fochtelooerveen succesvol hadden afgerond, besloten we begin november ook in het Wierdense Veld nog een poging te wagen,' zegt Heleen. 'Dit maal gewapend met waadpakken, verrekijker en een paar afgevallen boomtakken als prikstokken, wandelden we het hoogveen in. Het verplaatsen door een veenmoeras gaat een stuk makkelijker als er geen zorgen zijn over natte voeten. Een deel van de vruchten was inmiddels al open en leeg, maar ondanks dat het inmiddels 4 maanden later was dan eerste ingeschatte vruchtzetting, vonden we ook hier nog ruim voldoende zaden. We vonden zelfs nog planten met bloemknoppen!'

Verwerking en opslag

'De overige plantenresten hebben we tussen de zaden uit geschoond met behulp van een luchtschoningsmachine die materiaal kan scheiden op basis van een verschil in gewicht. Daarna zijn de zaden overgebracht naar de droogruimte van CGN-plant, waar ze bij een luchtvochtigheid van 15% langzaam kunnen drogen. Dit drogen is nodig zodat de zaden niet kapotvriezen, als we ze – na ongeveer 2 maanden drogen – vaccuum verpakken en invriezen bij een temperatuur van -20°C. In deze vriezer kunnen zaden voor een lange periode overleven. Op deze manier hebben we waardevol en genetisch-divers zaadmateriaal beschikbaar voor herintroductie, als er een populatie of zelfs een hele soort zou verdwijnen.'